Афсуски, кўпчилик компьютер олдига фақат ўйин ўйнаш учун, ВАҚТНИ «кўнгилли» ўтказиш учун ўтирмоқда. Бу ўйинларни ким ишлаб чиқаргани, нима мақсадда ишлаб чиқаргани билан ҳеч кимнинг иши йўқ, фақат шу ўйинда ютсак бўлди. Кўзимизни монитордан уза олмай қоламиз. ВАҚТнинг ўтиб кетганини сезмай қоламиз. Мониторнинг кўзга зарари ҳақидаги суҳбатимиз эсингиздами? Ҳа, кўзга энг катта зарар шу алфозда кўзни юммай ўтиришдан етади. Биз эса ўйнайверамиз, кимларгадир «ўқ узамиз», «пойга»ларда қатнашамиз, «стратегия»ларни бошқарамиз. Кейинги босқичларга ўтамиз.
Шу мавзуда Россия интернет нашрларида ёзилган бир мақоладан иқтибос келтирмоқчиман:
Фарзанди ҳар лаҳзада виртуал дунёда кимнидир ўлдираётган ота-онанинг ҳолатини тасаввур қилинг. Профессор А.Г.Асмолов буни «Вельд синдроми» деб атайди. Бир қарашда дунё иккига бўлиниб қолгандек. Ўртада тубсиз жарлик ҳосил бўлган. Болалар «компьютер ўйинлари – бу зўр, бу маза ва ҳоказо» дейишади. Уларга фақат ўйин бўлса бўлди. Қўйиб берсангиз, тинмай ўйнашса. Уларни ўйинга рухсат бермай жазолаш мумкин. Ўйнашга рухсат бериб, мукофотлаш ҳам мумкин. Катталар Вельд синдромини эслашади. Ота-оналарнинг кўз ўнгида тажовузкорликдан, виртуал қотилликдан маст бўлаётган ёш авлод ўсиб келмоқда. «Вельд эффекти»нинг соясида авлодлар ўртасидаги узилиш муаммоси яшириниб ётибди. Компьютер болаларнинг энг ширин орзусига айланди. Компьютер ўйинлари уларнинг энг севимли машғулотига айланди. Ота-оналарнинг олдида эса яна ўша анъанавий «Нима қилмоқ керак?» деган савол кўндаланг бўлади. Эътибор беришмасинми? Ёки ҳаммаёққа жар солиб, компьютер ўйинларига қарши уруш очишсинми? Компьютер ўйинлари «дунёни эгаллагач», инсоният икки лагерга – виртуал реалликнинг тарафдорлари билан душманларига ажралиб қолди. Ҳатто инсоннинг янги «нави» - «геймерлар» (ўйинчилар) пайдо бўлди. Бу муаммо бутун дунёга тарқалди, тадқиқотчилар ҳар сафар ўйинларни оқлайдиган ва қоралайдиган янгидан-янги далилларни топмоқдалар. Бироқ, аҳвол ўзгармаяпти, мувозанат сақланиб турибди.
Ҳисоб-китобларга кўра, яқин йилларда электрон ўйинлар бозори тинимсиз кенгайиб боради. Гап йилига ўнлаб миллиард доллар даромад келтираётган бизнес соҳаси ҳақида боряпти. Қароқчилик ниҳоятда ривожланиб кетган бугунги кунда ҳам бу соҳада америка киноиндустриясидан кўра кўпроқ пул топиляпти.
Бироқ, экспертлар қаттиқ ташвишга тушишган. «Аксарият ўйинлар ғайриижтимоий унсурлар – зўрлик, бузуқлик ва уят сўзларга тўлиб-тошган, - дейди Америка Оммавий ахборот воситалари ва оила Миллий институти директори Девид Уолш. — Афсуски, айнан ана шундай ўйинлар 8-15 ёшли болалар ва ўсмирлар орасида кенг тарқалган».
АҚШда олиб борилган тадқиқотлардан бирига кўра, ёшлар севиб ўйнайдиган ўйинларнинг деярли 80 фоизи персонажларнинг шафқатсизлиги билан ажралиб туради.
«Virtual Image Productions» компаниясининг президенти Рик Дайер шундай дейди: «Ўйинлар оддий ўйинчоқ бўлмай қолди. Улар ўргатиш воситасига айланиб кетди. Ва биз болаларни тепкини босиб, роҳатланишга ўргатяпмиз. Аммо биз реал ҳаётда бунинг оқибати қандай бўлишини ўйлаб кўришга уларни ўргатмаяпмиз».
Ҳали компьютер ўйинлари ҳақида яна алоҳида суҳбатлашиш ниятида иқтибосни шу ерда тўхтатдим. Менинг мақсадим ўйинларни кўр-кўрона қоралаш эмас, балки компьютерда ўйинлардан анча муҳимроқ ишлар қилиш мумкин эканини эслатиб қўйиш эди, холос. Бўлмаса, компьютер ўйинларининг дастурини ёзиш чакана иш эмас. Бу ўйинлар юзлаб моҳир дастурчиларнинг бир неча йиллик машаққатли меҳнати эвазига шунақа қизиқарли, чиройли, мураккаб бўлади. Шу билим, шу иқтидор инсоннинг ВАҚТини деярли зое кетказишга эмас, унинг илмини, дунёқарашини чуқурлаштиришга сарфланса эди...
Ҳа, ўйинлар бизни ўз дунёсига олиб кириб кетади. Шунақа чиройли, қизиқарли қилиб ишлаб чиқарилган. Ҳамма қулайликлар муҳайё. Танишларимиздан сўраб олиб ўйнаймиз. Энди бир-бирига уланган компьютерларда бу ўйинларни гуруҳ-гуруҳ бўлиб ҳам ўйнаш мумкин. Компьютер ўйин клубларининг эшиги олдида турган бир тўп болаларни кўрганмисиз? Улар ҳар бирига биттадан компьютер бўшашини кутиб туришибди. Бирга ўйнаш зўр-да. Хуллас, ўйинларга роса берилганмиз. Ўйнашдан тўхтасак, кейинги сафар келган жойидан давом эттириш учун шу ҳолатни сақлаб қўямиз. Ютсак бўлди. Ютқазсак яна бошидан ўйнаймиз. «Нима? Вақт тугади? Яна ярим соат очворинг, илтимос...» деймиз. Ниятимиз нима ўзи? ВАҚТимиз шунақа бемалолми? Бошқа муаммоларимиз йўқми? Компьютерда ҳал қилиниши керак бўлган бошқа ишлар йўқми? Бу саволларга жавоб топишга ҳаракат қилиб кўрайлик...
Аввалги суҳбатларимизда компьютер сотиб олишда унинг қайси қисмларига эътибор бериш кераклиги ҳақида гаплашдик. Ўша суҳбатларда қандай компьютер тезроқ, қувватлироқ бўлишини тушунтирган бўлдик. Мен ўша суҳбатларда атайлаб айтмай қолдирилган гапни энди, бугунги суҳбатда айтмоқчиман. Аслида интернетда ишлаш, матн териш, ҳисоб-китобларни бажаришга кучи етадиган компьютерни бугунги кунда 200-300 долларга ҳам сотиб олса бўлади. Биз айтган «Пентиум 4»лар, яъни 500-600 долларлик, ҳатто ундан ҳам қиммат компьютерлар асосан ўша мураккаб, компьютернинг ресурсларини зулукдек сўрадиган ўйинларни бемалол ўйнаш учун йиғилади. Албатта, бундай кучли, тезкор компьютерларда фойдали ишларни ҳам бажариш мумкин, лекин кўпинча компьютерни кучлироқ қилишдан мақсад, ният ўша машҳур ўйинларни бемалол ўйнаш бўлади.
Яна бир фикримни ўртага ташласам. Шахсий компьютерлар ихтиро қилиниб, улардан илмий, ижтимоий мақсадларда фойдаланиш бошланганига кўп бўлмади. Шу қисқа давр мобайнида компьютер технологияларини ривожлантиришда ғарб давлатлари пешқадам бўлишди. Қанча-қанча технологияларни, муҳандислик ғояларини синаб кўришмади, дейсиз. Фақат пухта ўйланган, фойдаланувчига қулайлик яратишга қаратилган, вақт синовидан ўтган ғояларгина сақланиб қолди. Ғарб бозор иқтисодиётининг шафқатсиз рақобатчилик муҳити фақат энг сифатли, энг арзон, энг тежамли маҳсулотларнигина савдога чиқарди. Бугунги кунда шиддат билан ривожланиб бораётган компьютер технологиялари ана шундай мураккаб, зиддиятларга бой, оғир ва машаққатли йўлни босиб ўтди. Бундай қисқача тарихий чекинишни ёзишдан мақсадим шуки, ўзбек халқи компьютер билан жиддий шуғулланиш палласига келганда ғарбда фақат энг яхши, энг синалган компьютер технологиялари қолган эди. Бизнинг бу соҳада орқада қолганимиз, мутлақо бехабарлигимизнинг бир ҳикмати бордек – бизга ўз компьютер технологияларимизни ишлаб чиқишга, арзон, тезкор ва кучли компьютер ишлаб чиқариш устида бош қотиришимизга эҳтиёж қолмади. Бу иш билан бизнинг ўрнимизга ғарб саноати шуғулланди. Бугунги кунда юртимизга компьютерларнинг энг сара моделлари кириб келмоқда. Энди бундай имтиёз, бундай ноёб имкониятдан фойдаланиб қолиш, компьютерлардан уларнинг асл мақсади йўлида – инсоннинг чекланган имкониятларини кенгайтириш, инсонга, илмга, тинчликка, яхшилик, эзгуликка хизмат қилиш йўлида фойдаланиш керак, деб ўйлайман. Келгуси суҳбатларимизнинг яна бир мавзуси бўладиган бир ибратли нарсани айтиб ўтаман – сўнгги йилларда Ҳиндистонда компьютерлаштириш шу қадар яхши йўлга қўйилдики, бу давлатнинг дастурчилари дунёда энг моҳир дастурчилар сифатида танилди.
Рақамларга мурожаат қилсак, 1999 йилда Ҳиндистонда дастурий таъминот экспортидан тушган даромад 6 миллиард долларни ташкил қилган. Бу мамлакат 2010 йилда бу кўрсаткични йилига 50 миллиард долларга етказишни режалаштирган. Таққослаш учун айтиш мумкинки, бу Россиянинг нефть экспортидан оладиган даромадидан 15% кўпроқдир. Ҳозирги кунда дастурлар экспорти бўйича Ҳиндистон йилига 10 миллиард доллар, Ирландия 4 миллиард, Хитой эса 3 миллиард доллар даромад кўрмоқда. Бизнинг ҳинд халқидан кам ё ортиқ жойимиз борми?
Аслида компьютер технологиялари бизга отамерос илм. Билмасангиз билиб қўйинг. Ҳар бир электрон қурилма, ҳар бир процессор, уяли телефон, калькулятор, сунъий йўлдош, телевизорнинг пульти, электрон соат – уларнинг ҳаммаси кичкинагина процессорнинг хотирасига киритилган буйруқлар кетма-кетлиги – алгоритм асосида ишлайди. Алгоритм сўзи эса бу технологияга биринчи бўлиб асос олган буюк бобокалонимиз ал-Хоразмий ҳазратларининг исмларидан олинган. Бу илмни улардан мерос қилиб олиб қолган инсофли ғарб олимлари устозларига ҳурмат юзасидан бу технологияга шундай ном беришган. Шунинг учун компьютер технологияларини бизга ривожланган ғарбдан кириб келган янгилик деб эмас, балки ота-боболаримиздан қолган, бироқ афсуски ҳали ҳақиқий ворисларининг қўлига тўла-тўкис етиб келмаётган муқаддас мерос деб билишимиз, шунга яраша ғайрат қилишимиз, дунёга илм-маърифат зиёсини сочган буюк аждодларимизга муносиб авлод бўлишимиз лозим, деб ўйлайман.
Дунёга ана шундай буюк уламоларни берган бу муқаддас диёр бундай шарафга ҳали яна кўп марталаб сазовор бўлади, деган ишонч билан бугунги суҳбатимизга нуқта қўяман. Фикр-мулоҳазалар, танқид, эътироз ва таклифларни кутиб қоламан.
Озод Мунаввар
|
